November 2018 was ik in Londen voor een internationaal congres over Frida Kahlo in het Victoria & Albert Museum. Na twee intensieve dagen was de conclusie: “It was Kahlo who created Frida”. Het icoon dat wij vandaag de dag menen te kennen, is een creatie van haarzelf. Ondanks het feit dat velen in de afgelopen decennia een bijdrage hebben geleverd aan de verhaalvorming rondom haar persoon had dit nooit gekund zonder de nalatenschap van Frida. Toen zij op 13 juli 1954 overleed, had ze een beeld van zichzelf gecreëerd zoals zij herinnerd wilde worden. Een beeld dat lang niet altijd door feiten ondersteund wordt, maar een subjectieve beleving is van haar eigen wereld. De wereld waarvan ze ons een glimp laat zien in haar schilderijen.
De omstandigheden in haar leven hebben ertoe geleid dat Frida Kahlo is gaan schilderen. Aanvankelijk wilde zij arts worden, maar een noodlottig ongeluk in 1925 zorgt ervoor dat zij maanden op bed kwam te liggen. Om de tijd door te komen, begint ze – gestimuleerd door haar ouders – zelfportretten te maken. Een onderwerp dat ze haar hele leven trouw zal blijven.
De gevolgen van het ongeluk maken het onmogelijk om haar studie medicijnen op te pakken waardoor Frida haar toevlucht zoekt in de artistieke avant-garde beweging in Mexico-Stad. In 1928 komt ze in contact met de muralist Diego Rivera. Al geruime tijd bewondert Frida zijn werk. De veel oudere Diego is gefascineerd door haar talent en persoonlijkheid. Hij stimuleert niet alleen haar creativiteit, maar laat haar ook kennis maken met het communisme en de pre-koloniale geschiedenis van Mexico. Vanaf dat moment zullen deze aspecten een onlosmakelijk onderdeel van haar leven gaan uitmaken. Net als Diego met wie zij in 1929 in het huwelijk treedt.
Op de grens van Mexico en de Verenigde Staten
In haar schilderij “Zelfportret op de grens van Mexico en de Verenigde Staten” uit 1932 toont Frida haar liefde voor de authentieke Mexicaanse cultuur. Een liefde die wellicht nog extra versterkt wordt doordat ze in 1932 met Diego in de Verenigde Staten verblijft ofwel in “Gringolandia” om Frida’s eigen woorden te gebruiken. Diego heeft van het Detroit Institute of Arts de opdracht gekregen om monumentale muurschilderingen te maken in de binnentuin. Het contrast tussen de industriestad en de herinnering aan haar thuisland is zo groot dat Frida besluit hier uitdrukking aan te geven. In haar schilderij plaatst ze zichzelf op de grens tussen Mexico en de Verenigde Staten. Ze is gekleed in een lange, roze japon en draagt witte, kanten handschoenen. In haar ene hand heeft ze de Mexicaanse vlag en in haar andere hand een sigaret. Een provocerend gebaar voor die tijd omdat het niet gepast was voor vrouwen om te roken. Frida heeft hier lak aan, ze kijkt de beschouwer recht aan en maakt haar statement. Zoals het schilderij laat zien, is zij niet enthousiast over de industrie in Detroit die de culturele erfenis van de oorspronkelijke bewoners met de grond gelijk heeft gemaakt. De letters Ford op de schoorstenen van de fabrieken maken duidelijk dat de stad geassocieerd wordt met de auto-industrie. Frida waarschuwt voor de invloed van de Verenigde Staten op de Mexicaanse cultuur. De elektrische bedrading van de Amerikaanse machines loopt onder de grond naar de kleurrijke en vruchtbare Mexicaanse gewassen en belooft niet veel goeds. Frida’s geboorteland is zich bewust van haar rijke culturele erfenis en wenst deze te behouden. Een van de gevolgen van de Mexicaanse revolutie zijn de archeologische opgravingen vanaf het midden van de jaren twintig. Langzaam wordt de grootsheid van de cultuur van de Maya’s en Azteken blootgelegd. In een notendop leert Frida de beschouwer over de oude tempels die een verbinding met de kosmos maakten en de reflectie van zon en maan op aarde weerspiegelden. Ze toont pre-koloniale beelden, uit de collectie van haar man, die de regeneratie symboliseren. In haar ogen is het belangrijk de wereld cyclisch te beschouwen zodat deze niet voortijdig vernietigd wordt.
Opvallend is haar signatuur op het voetstuk die de naam Carmen Rivera laat zien. Waarschijnlijk heeft dit te maken met het feit dat zij in de Verenigde Staten steevast als Señora Rivera wordt aangeduid en Diego haar regelmatig met haar tweede naam Carmen voorstelt. Dat Diego vandaag de dag in de schaduw van zijn echtgenote staat, kon men destijds niet vermoeden.
Zelfportret met Aap
“Ik schilder zelfportretten omdat ik zo vaak alleen ben, omdat ik de persoon ben die ik het beste ken.” Frida’s kunst is een uitdrukking van haar eigen realiteit. Ze is autodidact en schildert wat haar bezighoudt. De fascinatie van Diego voor het pre-koloniale Mexico inspireert haar zodanig dat zij besluit traditionele Mexicaanse kleding te gaan dragen. De lange gewaden bedekken bovendien haar getormenteerde lichaam waardoor niemand ziet hoe gewond zij is. Dit beeld versterkt ze door haar make-up en sieraden. Uiteindelijk is deze manier van kleden haar signature geworden, een symbool voor het vrije, authentieke Mexico waarmee zij zich identificeert.
Het ongeluk in 1925 heeft Frida’s lichaam zodanig beschadigd dat haar diepste wens, het moederschap, nooit is uitgekomen. Haar verdriet hieromtrent komt niet alleen tot uitdrukking in veel van haar schilderijen, haar persoonlijke nalatenschap geeft hier ook blijk van. De meeste brieven en voorwerpen zijn pas in de 21e eeuw publiekelijk gemaakt. Na het overlijden van Frida had Diego opdracht gegeven om haar meest persoonlijke bezittingen voor vijftig jaar op te bergen in de badkamer van de Casa Azul (het huidige Museo Frida Kahlo). In 2004 werd de deur geopend en bleek het leven van Frida op bepaalde vlakken heel anders te zijn verlopen dan het door haar gecreëerde beeld. Opvallend is niet alleen haar intense verdriet dat zij nooit moeder is geworden, ook wordt duidelijk hoe diep de liefde voor en van Diego is geweest. Een liefde die een diepe verbinding tussen twee zielsverwanten laat zien. Ondanks deze verbinding had Frida regelmatig een groot gevoel van eenzaamheid omdat haar lichaam niet in staat was om de liefde te bedrijven. Geen wonder dat het pijn deed als Diego met regelmaat andere vrouwen bezocht. In deze context is haar uitspraak over de twee misères in haar leven – het ongeluk en haar echtgenoot – schrijnend.
In het schilderij “Zelfportret met Aap” uit 1938 wordt Frida’s gevoel zichtbaar. Ze plaatst zichzelf voor een weelderige vegetatie en draagt traditionele symbolen uit de Mexicaanse cultuur. De aap die zijn arm om haar heenslaat, is Fulang-Chang, een van de vele apen die ze als huisdier had. Frida bewonderde het speelse en kinderlijke karakter van de apen die haar troost boden bij het moeten missen van eigen kinderen. Het groene lint dat Fulang-Chang losjes om zijn nek heeft, hangt over Frida’s kleding en verbindt zijn speelse karakter met haar grote verdriet. In de westerse symboliek is de aap een symbool van lust waardoor dit werk vaak geïnterpreteerd wordt als Frida’s verlangen naar seksualiteit.
Het onvermogen elkaar in alle opzichten gelukkig te maken, leidt tot de nodige wrijving tussen Frida en Diego. In 1939 besluiten ze te scheiden om een jaar later weer te trouwen omdat ze allebei beseffen dat een leven zonder elkaar nog dramatischer is dan met elkaar.
De Twee Frida’s
Na de scheiding in 1939 schildert Frida het dubbele zelfportret “De Twee Frida’s” dat in 1947 zal worden aangekocht door de Mexicaanse staat. Het is haar eerste werk op groot formaat. Op het doek herkennen we twee Frida’s, eentje in traditionele Mexicaanse kleding en eentje in Europese Biedermeier stijl. De twee vrouwen zijn via het hart met elkaar verbonden, maar dragen ook elkaars pijn. Zij symboliseren de dubbele nationaliteit van Frida. Haar vader was een Duitser en haar moeder een Mexicaanse. Op het moment dat Diego in haar leven komt, richt Frida zich op het authentieke Mexico. De Mexicaanse Frida op het schilderij heeft een medaillon in haar handen. Daarop is een kleine jongen afgebeeld met de naam Diego. Doordat het schilderij is gemaakt in het jaar dat Frida en Diego uit elkaar zijn, wordt meestal aangenomen dat de schilder het grote verdriet is dat de twee Frida’s met elkaar delen. Maar is het jongetje op het medaillon dezelfde als de man waarvan Frida in 1939 gescheiden leeft? Is het niet de kleine Diego die in 1932 levenloos geboren is in het Henry Ford Hospital in Detroit? Het verdriet van deze vroeggeboorte heeft Frida op hartverscheurende wijze geschilderd. De brieven, maar ook de schilderingen op haar korsetten die vijftig jaar in de badkamer zijn bewaard, maken duidelijk hoe groot haar kinderwens is geweest. Bij gebrek aan kennis over dit verdriet en de behoefte om haar werken te duiden in het jaar van de scheiding is een beeld ontstaan dat gericht is op Diego Rivera als oorzaak van alle ellende. Een beeld dat versterkt wordt door de film uit 2002, twee jaar voordat de badkamerdeur openging.
Hoe verschillend de echte Frida misschien mag lijken van de gecreëerde Frida, één ding is zeker, Frida Kahlo laat zien dat het mogelijk is om het leven te vieren – Viva la Vida – ondanks alle tegenslagen waarmee zij te maken heeft gehad. Doordat zij haar eigen, kleurrijke en turbulente leven als uitgangspunt heeft genomen, kunnen we haar niet in een stroming of stijl onderbrengen. Tegen haar uitdrukkelijke wens in heeft André Breton, de woordvoerder van het surrealisme, haar bij deze stroming ingelijfd. Frida’s antwoord is helder: “Ik schilder nooit dromen of nachtmerries, ik schilder mijn eigen werkelijkheid”.
© 2020 Karin Haanappel
www.karinhaanappel.nl
Dit artikel is gepubliceerd in het programmaboek van het Nationale Ballet voor de voorstelling Frida in februari 2020
