Een balletvoorstelling als biopic van Frida Kahlo? Toen ik zomer 2019 de aankondiging voorbij zag komen, was ik heel benieuwd en besloot direct kaartjes te kopen. Vanaf het eerste moment dat ik met Frida’s leven & oeuvre in aanraking kwam, heeft deze vrouw mij mateloos geïntrigeerd. Menig tentoonstelling heb ik bezocht, menig congres heb ik bijgewoond en menig document heb ik doorgelezen – van archiefstukken en brieven tot catalogi en fictie. Inmiddels mag ik met zekerheid stellen dat deze vrouw geen vreemde meer voor mij is, al blijven er natuurlijk altijd geheimen te ontdekken. Ik heb dan ook geen moment getwijfeld bij het bestellen van kaartjes voor het ballet Frida, niet wetende dat ik het ballet meerdere keren zou gaan zien.

Begin 2020 heeft Het Nationale Ballet mij vanuit verschillende hoeken benaderd: of ik een kunsthistorisch artikel wil schrijven voor het programmaboek, of ik een inleiding wil geven voor My Muse & Me, of ik de Frida lezing wil geven in samenwerking met de faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam en SPUI25. Natuurlijk heb ik deze verzoeken ingewilligd. Spreken en schrijven over Frida is altijd fijn. Met als gevolg dat ik kaarten kreeg voor de generale op 4 februari en de voorstelling van 8 februari. Hierdoor heb ik beide casts zien spelen, die allebei diepe indruk op mij hebben gemaakt. Het ballet is spectaculair. Op een schitterende manier wordt een vrouw neergezet die op veel vlakken intens heeft geleden, maar ook vol overgave heeft geleefd. Haar gevleugelde woorden zijn een paar dagen voor haar overlijden op 47-jarige leeftijd niet voor niets: Viva La Vida.

Het ballet Frida van choreografe Annabelle Lopez Ochoa is geïnspireerd op het levensverhaal van Frida Kahlo, een van de meest intrigerende kunstenaars van de 20ste eeuw. De Mexicaanse Kahlo liet zich niet weerhouden door het noodlot dat haar trof, streed fanatiek tegen taboes en voor vrouwenrechten en haar zelfportretten waren wereldberoemd.

Met deze woorden opent de Frida pagina van de website van het Nationale Opera & Ballet. Op dinsdagavond 4 februari 2020 mocht ik aanwezig zijn bij de generale. Adembenemend mooi, kleurrijk, diep rakend, vol passie, een wervelwind van bewegingen op muziek met Mexicaanse elementen. Alles wat ik beleefde deze avond moest eerst een plekje krijgen voordat ik er goed over kon spreken of schrijven. Op het moment dat je in de zaal zit en waarneemt wat er op het toneel gebeurt, zie en hoor je zoveel dat een snelle reactie te kort zou doen aan deze schitterende productie. Hoe fijn dat ik op zaterdagavond 8 februari nog een keer de voorstelling kon bijwonen nadat ik een inleiding had gegeven over Frida voor My Muse & Me (voor jongeren van 16 – 35 jaar). Een tweede keer kijken, geeft vaak nog meer diepgang. Bij het ballet Frida betekende dit voor mij dat de symboliek, subtiele details en onderliggende verbanden nog duidelijker werden waardoor mijn waardering zo mogelijk nog meer toenam.

De voorstelling start in vrij monochrome kleuren op de Día de los Muertos. Een zwarte kubus wordt het toneel op getrokken door skeletten. Een jonge Frida verschijnt en danst op spitzen. Hierdoor weten we als publiek direct dat het vreselijke ongeluk nog niet heeft plaatsgevonden. Vader, moeder, zus Cristina en vriend Alex dansen mee totdat we in een surrealistisch verkeer terecht komen. Plotseling staat de wereld stil en in slow-motion speelt het drama zich voor onze ogen af terwijl er gouden schitteringen over de gewonde Frida dwarrelen. Vanaf dat moment geen spitzen meer.

We zien Frida in bed en voelen haar machteloosheid, haar strijd tegen de onmenselijke pijn. Op het moment dat ze een penseel aangereikt krijgt, verschijnen de kleuren op het toneel. Immers, als het ongeluk niet had plaatsgevonden was Frida (waarschijnlijk) nooit gaan schilderen. Juist doordat zij aan bed gebonden was, probeerde ze -aangespoord door haar ouders- de tijd te doden door het maken van zelfportretten. Elk zelfportret was een stap naar herstel omdat het zichtbaar beter was dan de vorige. Frida is vastberaden te leven. La Vida, maar in Mexico gaat dat niet zonder de dood, La Muerte. Als een eeuwigdurende cirkel houden die twee elkaar in stand. Zonder dood geen leven en zonder leven geen dood. Frida zal pas stoppen met schilderen als La Muerte haar komt verlossen van La Vida.

In moeilijke momenten wordt Frida op het toneel bijgestaan door haar alter-ego in de gedaante van een hertje. Met sierlijke bewegingen op spitzen dansend, is het hertje regelmatig aanwezig. Liefdevol troost zij Frida op pijnlijke momenten. Ook de groep mannelijke dansers die de verschillende zelfportretten van Frida voorstellen, hebben een ondersteunende rol. Vol passie en kleur dansen zij in hun zwierige, lange Mexicaanse rokken – net als Frida zonder spitzen – haar levensdans. 

Reeds in 2016 maakte Annabelle Lopez Ochoa de eenakter Broken Wings voor het English National Ballet als onderdeel van een programma gemaakt door vrouwelijke choreografen met iconische vrouwen uit de geschiedenis als uitgangspunt. Iconic painter Frida Kahlo is the heroine of Annabelle Lopez Ochoa’s Broken Wings, a colourful ballet full of warmth and passion. Based on Kahlo’s life and art, it is “a marvellous image of creativity and power” – The Independant.

Hieronder een kort fragment van het English National Ballet waarin Frida’s zelfportretten uitgebeeld worden door de mannelijke dansers. De muziek voor het ballet is van de Britse componist Peter Salem, met wie Lopez Ochoa intensief heeft samengewerkt – eerst voor Broken Wings en nu voor het avondvullende Ballet Frida. 

Uiteraard wordt er in het ballet niet voorbij gegaan aan de man waar Frida tot twee keer toe mee getrouwd was, de ruim twintig jaar oudere muurschilder Diego Rivera. In een speciaal dik-maak-pak danst Diego over het toneel, hij schildert en houdt er verschillende minnaressen op na. Diego was niet alleen ouder dan Frida, maar ook langer en forser. Een knappe prestatie van de danser die Diego uitbeeldt om op het toneel zo grotesk toch de nodige elegantie te vertonen. Het meest confronterende is Diego’s affaire met Cristina, de jongere zus van Frida. Een situatie die zich in 1935 heeft afgespeeld en alle betrokkenen en vooral Frida veel verdriet heeft gedaan. Het publiek voelt het onvermogen van Frida en Diego om elkaar volledig gelukkig te maken, beide hebben buitenechtelijke relaties. De verschillen zijn groot en leiden tot een scheiding. Toch besluit het koppel om een jaar later weer te trouwen omdat ze allebei beseffen dat een leven zonder elkaar nog dramatischer is dan met elkaar.

De liefde tussen Diego en Frida is diep, iets wat veel mensen zich niet kunnen voorstellen omdat er een feministisch beeld is ontstaan waarbij Diego als voornaamste reden van Frida’s verdriet wordt opgevoerd. Natuurlijk heeft zij ooit uitgesproken dat haar echtgenoot het grootste ongeluk van haar leven is geweest, maar het is belangrijk deze uitspraak in de juiste context te zien. Haar grootste verdriet is haar niet vervulde kinderwens, wat in feministisch oogpunt niet interessant is. Lange tijd is dit ook voor de buitenwereld verborgen gebleven. Na het overlijden van Frida had Diego opdracht gegeven om haar meest persoonlijke bezittingen voor vijftig jaar op te bergen in de badkamer van de Casa Azul (het huidige Museo Frida Kahlo). In 2004 werd de deur geopend en bleek het leven van Frida op bepaalde vlakken heel anders te zijn verlopen dan men had aangenomen. Opvallend is niet alleen haar intense verdriet dat zij nooit moeder is geworden, ook wordt duidelijk hoe diep de liefde voor en van Diego is geweest. Een liefde die een diepe verbinding tussen twee zielsverwanten laat zien. Ondanks deze verbinding had Frida regelmatig een groot gevoel van eenzaamheid omdat haar lichaam niet in staat was om de liefde te bedrijven zoals zij wenste. Geen wonder dat het pijn deed als Diego met regelmaat andere vrouwen bezocht. In deze context is haar uitspraak over de twee misères in haar leven – het ongeluk en haar echtgenoot – schrijnend.

In het ballet wordt deze diepgaande verbinding, die zowel verdriet als blijdschap oplevert, kleurrijk uiteen gezet. In onderstaande trailer van het Nationale Ballet is dit goed te zien.

Het ongeluk heeft Frida’s lichaam zodanig beschadigd dat haar diepste wens, het moederschap, nooit is uitgekomen. Haar verdriet hieromtrent komt niet alleen tot uitdrukking in veel van haar schilderijen, haar persoonlijke nalatenschap geeft hier ook blijk van. De meeste brieven en voorwerpen zijn pas in de 21e eeuw publiekelijk gemaakt. Ik vind het verrassend om te ontdekken dat Lopez Ochoa blijk geeft deze brieven te kennen en dit ook in het ballet laat zien. Niet alleen draagt Frida een korset met daarop een schildering van een ongeboren kind. Ook de vele rode draden verwijzen naar dit grote verdriet. Wanneer een vroeggeboorte zich voor de ogen van het publiek voltrekt en er een lange rode draad uit Frida’s buik komt die door de skeletten wordt meegenomen, is het doodstil in de zaal. Het publiek houdt de adem in en is diep geraakt. Op een haast opera-achtige wijze wordt Frida’s grootste verdriet neergezet. Intrigerend om te constateren dat muziek en dans net zo’n groots en dramatisch effect kan hebben als zang en tekst. Ik ben diep onder de indruk van het hoge niveau van het Nationale Ballet.

Om het leven van Frida & Diego goed te kunnen begrijpen, is het naar mijn idee belangrijk om het lineaire westerse perspectief los te laten en open te staan voor andere culturen, in dit geval de Mexicaanse cultuur. Dat is lang niet altijd gemakkelijk omdat we in het westen groot gebracht zijn met bepaalde ideeën over wat wel en niet gepast zou zijn en daardoor verwachtingen hebben ten aanzien van andere mensen en hun gedragingen. Juist deze verwachtingen zorgen er helaas voor dat we de neiging hebben om te gaan (ver)oordelen.

De recensies over het ballet Frida zijn wisselend. Enkele Nederlandse kranten zijn niet enthousiast, maar dat waren ze ook in 2002 niet toen de film Frida met Salma Hayek in première ging. De film is wereldwijd een enorm succes geworden. Journalisten klagen nu over vlakke dans en kitscherige beelden (NRC) of over het achterblijven van een goede choreografie (Volkskrant). Tot twee keer toe heb ik een staande ovatie van het publiek meegemaakt die minimaal 15 minuten duurde en de mening van deze zogenaamde kwaliteitskranten duidelijk niet deelt. Natuurlijk is een recensie subjectief en zegt het alles over de auteur, maar het verlenen van zo weinig sterren is niet fair en doet eerder denken aan scoringsdrang die onder veel journalisten leeft. Trouw beweert dat het Nationale Ballet Frida als feministisch boegbeeld tekort doet en niet ingaat op #metoo. Deze uitspraak maakt meteen duidelijk dat Trouw volledig voorbij gaat aan het feit dat Frida onrechtmatig tot feministisch boegbeeld is gemaakt. Immers, haar persoonlijke bezittingen die na 2004 in de badkamer zijn teruggevonden geven een ander beeld dan wat er is ontstaan na haar dood. Eerlijk gezegd, ben ik blij dat er geen #metoo-achtige scènes zijn, deze zouden namelijk volledig misplaatst zijn.

Er zijn ook andere, terecht positieve geluiden. Het Parool spreekt over een ode aan levenslust en vrouwelijke veerkracht en De Telegraaf noemt het ballet een betoverende schoonheid. Koningin Maxima, die het Latijns-Amerikaanse aspect ongetwijfeld begrijpt, zei na afloop van de wereldpremière in Amsterdam ‘Het was fantastisch’. De theaterkrant noemt het geheel een adembenemende explosie van kleur en schrijft, na het bijwonen van de première, dat het ballet een lust voor oog en oor is, dankzij de rijke kostuums en de sierlijke, klassieke choreografie. Hoge sprongen, ver doorgebogen lichamen, moeiteloos op spitzen gedanste groepspassages kluisteren je aan je stoel. Godzijdank houdt dirigent Matthew Rowe de vaart er goed in, zodat tussen-applausen geen kans krijgen. Het corps de ballet mag nog wat oefenen op het synchroniseren van de vele diagonale en rechte lijnen. Het Balletorkest kan de nu soms enigszins ongepolijste klank nog wat bijschaven, maar Frida staat als een huis. Ongetwijfeld zal deze choreografie spoedig de wereld veroveren. 

Het ballet Frida is niet alleen een eerbetoon aan een fantastische kunstenares, het laat ook de kleurrijke, Mexicaanse kant van Frida zien waar La Vida en La Muerte naadloos in elkaar overlopen. Natuurlijk is het ballet niet volledig en kun je bijvoorbeeld klagen over het ontbreken van een feministisch standpunt of een politieke lading. Echter, wie ogen heeft, ziet en wie oren heeft, hoort. De authenticiteit, artistieke vrijheid en mentale kracht waarmee Frida wordt neergezet, is zeker geëmancipeerd te noemen. Ook is het overduidelijk dat Frida & Diego communistisch waren en niet bepaald gecharmeerd van Gringolandia. In mijn artikel voor het programmaboek heb ik dit laatste ook benoemd met betrekking tot het schilderij ‘Zelfportret op de grens van Mexico en de Verenigde Staten’ uit 1932. Je kunt ook mijn #kunstmaaktgelukkig podcast beluisteren hierover (KLIK HIER) of naar een lezing komen.

Voor het Nationale Ballet geef ik op 17 februari een avondvullende lezing over Frida. Net als het ballet zelf was deze snel uitverkocht, maar niet getreurd want er komen nog veel meer Frida lezingen met de tentoonstellingen in het Drents Museum in Assen (oktober 2020-maart 2021) en het Cobra Museum in Amstelveen (mei-september 2021) in het vooruitzicht.

Op vrijdag 7 februari was ik te gast bij De Ochtend van 4 op Radio 4 om te vertellen over het ballet Frida. De opname staat hieronder, EnJoy! In de radio uitzending zijn mijn laatste woorden “…ondertussen zie je een prachtige vrouw die intens lijdt, maar naar buiten toe laat zien dat het leven ertoe doet.” daarna start de prachtige muziek van Chavela Vargas met het nummer La Llorona (de huilende vrouw).

#kunstmaaktgelukkig is niet alleen mijn motto, maar zeker ook van Frida Kahlo en beslist van toepassing op het ballet van Annabelle Lopez Ochoa en allen die hebben bijgedragen aan deze fantastische productie.

© 2020 Karin Haanappel
fotocredits: Hans Gerritsen tijdens de wereldpremière van 6 februari 2020

Heb je vragen of wil je mij boeken voor een lezing, stuur een mailtje naar: teamkarinhaanappel@gmail.com